Trettendag jul

I dag skal vi to tende eit lys med tre armar, for i dag, 6. januar er det 13. dag jul, men og frå gamalt Heilag tre kongars dag. Derfor eit trearma lys.
Men om den 6.januar er den 13.dagen eller den 12. er eit spørsmål om utgangspunkt for tellinga.

Hos oss er det den 13., men i nokre land er det i dag 12.dag jul. For om ein ikkje reknar 1.juledag, 25.desember, med i tellinga, då vert 6.januar den 12. dag jul. Og i England heiter dagen Twelfthday eller Epiphany. Og i Tyskland vert tida mellom juledagen og trettandedagen kalla die Zwölften. (dei tolv)


Som det engelske namnet på dagen, Epiphany, fortel, så har dagen også ein anna bakgrunn en dei tre kongane. Epifania Domini ( Herrens openberring) heitte den på latin, og vart feira til minne om Jesus sin dåp. Og som det vert den framleis feira i dei aust-ortodokse kyrkjene. Hos oss vart den stroken som offentleg helgedag i ei dansk/norsk kyrkjereform i 1770, i lag med fleire andre kyrkjelege helgedagar.

Men eg må og ta med at i dag er det juledag etter den julianske kalendaren, som austkyrkjene fylgjer. Ulikskapen mellom den julianske og vår gregorianske kalendar er 13 dagar. Derfor feirar austkyrkja jul den 6. januar og Trettandagen den 19.januar.

Men hos oss er det dei heilage tre kongar si vitjing hos barnet i Betlehem, som har fokuset på dagen.
Eller var det tre kongar?
Det seier Matteus-evangeliet ingen ting om.
Der er det nokre ”magoi” – magikarar som kjem til Betlehem. Ordet kan tyde på at dei kom frå Persia eller Mesopotamia, og at dei var Zoroaster- prestar.
Korleis vart dei til tre – og kongar?


Mosaikk frå kyrkja Sankta Maria Trastevere i Roma, Italia

Kyrkjefader Origenes (185-254) kom til at dei måtte vere tre på grunn av dei tre gåvene.
Om lag samstundes kom Tertullian til at dei måtte vere kongar, for i Salme 72 står det om at ”kongane i Saba og Seba skal koma med gåver, og kongar frå Tarsus og fjerne strender skal senda skatt til han.” Profeten Jesaia seier noko av det same. (kap.60)


Mosaikk frå 500-talet i basilikaen Sankt Apollinare i Ravenna i Italia

Dei vart tidleg eit motiv i kristen kunst. Alt frå 100-talet finn vi dei i katakombe-fresker.
Og på 500-talet får dei namna sine; Ikkje Kaspar, Jesper og Jonatan som så lett fell oss i munnen, men - Kaspar, Melchior og Baltasar.
Og endeleg: - på 800-talet vart gåvene plassert slik vi kjenner det i dag: Kaspar kom med gull. Baltasar med røykjelse og Melchior med myrra.

Som århundra gjekk vart forteljinga om dei utvikla vidare til den vi har fått oss overlevert.

Men forteljinga om dei tre har meir enn det vi har fått oss fortalt.
Legendene fortel at dei vart døypte i Persia av apostelen Tomas. Og ein av dei bygde ei kyrkje over eit Zororastertempel der. Dei feira jul saman i år 54, og døydde ikkje lenge etter.

Relikviane deira vart funne av den heilage Helena (257-336), keisar Konstatins mor. Ho tok relikviane med attende til Konstantinopel. Men på slutten av 300-talet vart dei flytta til Milano.


Så kom neste fase. Keisar Fredrik Barbarosa si hær erobra Milano i 1158, og det førde til at relikviane hamna i Tyskland og i Kølnerdomen. Der ligg dei framleis i eit flott relikvieskrin av gull.
Men i kyrkja Sankt Eustorgio i Milano ventar framleis ei tom grav på at dei skal kome attende dit.


Det var først når relikviane av Matteus sine ”magoi” kom til Køln att festen til dei Heilage Tre Kongane vaks fram – i Tyskland.